yeubetta123
Thành Viên Chính Thức
Lai tuyển chọn - cách tạo ra dòng cá của riêng mình
Với lai tuyển chọn (selective breeding), nhà lai tạo tìm cách củng cố những đặc điểm nhất định cho dòng cá của mình. Nhưng làm thế nào mà bạn có thể tạo ra dòng cá của riêng mình? Trong bài này, tôi sẽ cố gắng giải đáp câu hỏi này dựa trên những ý tưởng và kinh nghiệm của cá nhân.
(nguồn Joep van Esch)
Ghi chú: trong các ví dụ 1, 2 và 3, bạn sẽ thấy hàng loạt mã số mà tôi dùng để ký hiệu các bầy cá của mình, chúng làm cho việc kiểm tra nguồn gốc cá được lai tạo trong phòng cá của tôi trở nên dễ dàng hơn. Mã số bầy lai bao gồm: (I) BT (Betta Territory) và (II) thời điểm lai tạo (ngày/tháng/năm). Nhật ký chi tết hơn về những bầy lai này được trình bày trên trang web riêng của tôi ở mục “Spawn-log”.
Mọi người đều có thể mua được cá chất lượng nhưng không phải ai cũng có thể lai tạo được cá chất lượng! Quá trình lai tạo và nuôi dưỡng thế hệ đầu tiên từ cặp cá giống mới mua thường tương đối dễ dàng nhưng rồi người chơi phải đưa ra những quyết định khó khăn trong việc lựa chọn những con cá giống của mình trong tương lai. Bạn phải bắt đầu từ đâu với một hồ đầy cá con? Thông thường, nhà lai tạo thực sự đứng trên mọi người vì họ chí ít phải có khả năng duy trì và cải thiện chất lượng dòng cá mà họ khởi đầu. Cải thiện dòng cá thường đồng nghĩa với việc lai xa với dòng cá khác để thêm vào những đặc điểm mà bạn mong muốn củng cố cho những thế hệ về sau. Đấy là lúc mà người ta thực sự tạo ra dòng cá độc đáo của riêng mình. Nhưng làm thế nào mà bạn có thể tạo ra dòng cá của riêng mình một cách thành công? Câu trả lời không đến một cách dễ dàng vì có vô số cách thức để đạt được mục tiêu. Mỗi nhà lai tạo phải tự tìm ra PHƯƠNG PHÁP phù hợp với mình nhất. Lai tạo dòng cá của riêng mình thực sự không là gì khác ngoài trò xếp hình mà trong đó bạn phải kết hợp những mảnh thích hợp lại với nhau sao cho càng gần với mục tiêu càng tốt.
Dựa trên kinh nghiệm cá nhân, tôi xin tóm tắt một số điểm quan trọng mà chúng có thể giúp ích cho bạn trong quá trình phát triển dòng cá betta của riêng mình:
- Tập trung: khi bạn bắt đầu làm việc với dòng cá riêng, điều quan trọng là phải luôn nhớ rằng thuật ngữ “dòng cá” không có nghĩa là chỉ lai tạo một bầy mà là một chương trình lai tạo phức tạp, trong đó những cá thể có quan hệ cận huyết được lai với nhau để củng cố những đặc điểm mong muốn nhất định. Điều này có nghĩa rằng bạn cần rất nhiều hồ và chai lọ để duy trì một dòng cá khỏe mạnh. Với vô số lựa chọn về các biến thể màu sắc và dạng vây trong thế giới betta, giữ tập trung luôn là điều không dễ dàng chút nào. Những người mới thường không lường hết được thời gian phải bỏ ra để lai tạo và duy trì một dòng cá betta chất lượng. Trong niềm say mê, họ dễ bị cuốn hút vào việc mua hàng loạt biến thể màu sắc và dạng vây khác nhau để làm cá giống. Cùng với thời gian, khi họ nhận ra rằng họ không có không gian và thời gian để nuôi dưỡng tất cả cá non thì đã quá muộn rồi. Bởi vì người mới thường bị cuốn hút vào quá nhiều việc, họ sẽ không có thời gian để chăm sóc cá một cách thích hợp. Điều này sẽ tác động một cách tiêu cực đến sự tăng trưởng và sức khỏe của cá. Cá bệnh cùng với những kết quả đáng thất vọng thường là nguyên nhân khiến cho nhiều nhà lai tạo tiềm năng rời bỏ cuộc chơi. Do đó, về lâu dài, bạn tốt nhất nên giữ tập trung. Về màu sắc, một giải pháp tốt để giữ nhiều dòng cá chỉ với một số lượng cá giống nhất định, đó là làm việc trên những biến thể màu sắc mà chúng dễ kết hợp với nhau. Chẳng hạn như giữa các màu đỏ, cam và vàng, hay giữa các màu ánh kim (xanh ngọc, xanh thép và xanh dương) kết hợp với black melano, black lace và/hay metallic. Vài ví dụ khác nữa, chẳng hạn halfmoon, đuôi kép và đuôi tưa có thể kết hợp với cả dòng betta đuôi ngắn lẫn đuôi dài.
- Tuyển chọn gắt gao: số lượng một bầy cá thường từ vài con cho đến vài trăm con. Trong số đó bạn chỉ có thể tìm thấy vài con mang những đặc điểm mà bạn mong muốn. Việc tuyển chọn hoàn toàn không dễ dàng. Một số dòng cá thể hiện phẩm chất ngay từ khi còn nhỏ trong khi những dòng khác cần nhiều thời gian hơn để phát triển. Nên nhớ rằng lai xa cũng có thể ảnh hưởng đến sự phát triển của dòng cá nhất định. Qua quá trình làm việc với dòng cá của mình, bạn luyện được cách phát hiện không chỉ ưu điểm mà cả khuyết điểm. Chẳng hạn, dòng cá với đặc điểm mong muốn rất dễ phát hiện từ khi còn non là vây lưng to (Hình 1), bên cạnh những đặc điểm không mong muốn khác như đuôi cực hoa (Hình 2) và vẹo xương sống. Bằng việc tuyển chọn từ 4 đến 8 con mang những đặc điểm mong muốn từ mỗi bầy, bạn sẽ tự thúc ép mình chỉ giữ lại những con cá hàng đầu để lai tiếp. Với những dòng lai cận huyết sau này, khi mà các đặc điểm ngày càng được củng cố, việc tuyển chọn càng trở nên khó khăn hơn. Đồng thời, bạn sẽ nhận thấy một khi dòng cá được cải thiện, mục tiêu của bạn cũng sẽ được điều chỉnh lại, thậm chí còn với tiêu chuẩn cao hơn. Việc tuyển chọn gắt gao không chỉ gia tăng khả năng mà những đặc điểm mong muốn nhất định được củng cố trong dòng cá, mà còn có nghĩa bạn không phải giữ những cá thể mà bạn sẽ không dùng cho kế hoạch lai tạo sau này.
Hình 1: Cá đực non với vây lưng to (7 tuần tuổi)
Hình 2: Cá đuôi hoa copper/gold (6 tuần tuổi)
- Làm việc với cá của mình: như lưu ý ở trên, việc mua cá mới rất dễ dàng nhưng nhà lai tạo sẽ cảm thấy thích thú hơn với những con cá mà mình tự lai tạo được. Làm việc với cá của chính mình cũng có một điểm thuận lợi rất lớn vì bạn biết rõ về tiềm năng di truyền của chúng. Thường bạn không biết gì về nguồn gốc di truyền của cá mới mua về. Nguồn gốc di truyền của một cá thể hay dòng cá nhất định trên thực tế rất khó xác định bởi vì trao đổi thông tin khó khăn giữa nhà lai tạo/người bán hoặc nhà lai tạo không lưu giữ hồ sơ về dòng cá của mình. Một số đặc điểm dễ dàng được phát hiện thông qua kiểu hình của cá nhưng bên trong có thể ẩn giấu rất nhiều đặc điểm khác. Đôi khi, phải qua nhiều thế hệ mới có thể phát hiện hết những đặc điểm ẩn dấu bên trong một dòng cá nhất định.
Ví dụ 1: trình bày cách mà tôi bắt đầu lai tạo dòng metallic của riêng mình. Vào năm 2004, tôi mua một cặp copper HM (Siamimbellis, Thái Lan) mà tôi lai được một con copper HM đực rất đẹp ở thế hệ F1 (BT240404). Con copper HM đực cũng được lai với một con blue metallic cái (Magicbetta, Bỉ) mà nó vốn xuất phát từ bầy F1 của cặp HM xanh lục (Bluebetta, Thái Lan). Trước tiên, con blue metallic cái của bầy này (BT040904) được lai với con copper HM đực (BT240404) cho ra một con platinum/pastel PK truyền thống (BT220105A). Kế đó, một con platinum cái cùng bầy (BT040904) được lai với một con HMPK cẩm thạch xanh đực (Ploybettas, Thái Lan) cho ra một con cá cái với vây lưng to (BT200205). Sau cùng, vào tháng 5 năm 2005, tôi đem lai con platinum/pastel PK truyền thống đực (BT220105A) với con blue metallic cái (BT210505), và con HMPK chất lượng đầu tiên ra đời (BT210505)!
- Tạo ra hàng loạt lựa chọn: để đạt được mục tiêu, về dạng vây hay màu sắc, bạn thường phải làm việc trong vài năm. Bạn sẽ thấy rằng không phải bầy nào cũng mang lại kết quả như ý. Dĩ nhiên, cách dễ nhất để cải thiện dòng cá của mình là mua cá mới nhưng bạn sẽ nhận ra điều đó không phải luôn cần thiết. Chỉ với một vài cá thể, bạn vẫn có thể tạo ra hàng loạt lựa chọn cho phép bạn cải thiện những dòng cá của mình trong ít nhất một năm mà không phải mua cá từ bên ngoài. Ví dụ 1 và 2 ở dưới, và cả ví dụ 3 ở bài này, trưng bày những con cá được lai tạo ngay tại phòng cá của tôi bằng cách sử dụng nguồn giống sẵn có và tạo ra hoàng loạt lựa chọn trong thời gian khoảng một năm.
Ví dụ 2: trình bày cách mà tôi bắt đầu lai tạo dòng HMPK đỏ của riêng mình. Vào năm 2007, tôi mua một con HM đực (Siamimbellis, Thái Lan) mà tôi lai nó với một con PK truyền thống cái (lai tạo bởi Daniella Vereeken, Bỉ). Bầy F1 (BT060507) có màu rất đậm với bộ vây nửa delta, nửa đuôi voan. Trước khi lựa chọn cá giống, bầy này sinh sản nhiều lần ở 2.5 tháng tuổi. Thế hệ F2 (BTXX0707) xuất hiện một vài con PK đực với vây hậu môn cực dài nhưng vây lưng và đuôi rất đẹp. Một trong những con đực đời F2 này được lai với cá cái cùng bầy để cho ra thế hệ F3 (BT030408). Cũng con đực đời F2 này được lai với PK cái xuất phát từ cặp HMPK (Satornbetta, Thái Lan) để tạo ra dòng có quan hệ cận huyết (BT100208).
- Sử dụng chất liệu sẵn có: không nhất thiết phải mua cá mà bạn mong muốn để đạt mục tiêu lai tạo. Nên nhớ rằng có nhiều cách dễ hơn để đạt mục tiêu. Bạn hoàn toàn có khả năng đạt mục tiêu bằng những con cá chỉ mang một vài trong số những đặc điểm mong muốn. Đôi khi, bạn phải chấp nhận lùi một bước để có thể đạt mục tiêu về lâu dài. Điều này có thể mất thời gian hơn nhưng sự thỏa mãn sẽ lớn hơn khi bạn đạt được mục tiêu sau cùng.
Ví dụ 3: trình bày chi tiết cách mà tôi bắt đầu lai tạo dòng metallic HMPK nền sẫm của riêng mình. Vào năm 2007, tôi muốn sử dụng gen “dragon” để cải thiện lớp ánh kim cho dòng cá của mình. Dĩ nhiên, tôi ưu tiên thử nghiệm dòng HMPK dragon nền sẫm nhưng vì tôi không thể mua được cá giống nên phải dùng cách khác. Tại triển lãm ở Hannover, Đức tôi mua một con PK truyền thống rồng vàng đực (Dong, Thái Lan) rồi đem lai với một con silver copper HMPK (Banleangbettas, Thái Lan). Con silver copper HMPK (Banleangbettas, Thái Lan) cũng được đem lai với con royal blue HMPK cái (BT290906B) từ dòng cá của tôi. Bầy BT170307 là cá nhị sắc copper/red đồng hợp tử với lớp ánh kim cực dày. Dạng vây của chúng đa dạng từ PK truyền thống cho đến HMPK đối xứng. Tôi quyết định lai cá cái từ bầy này với hai con cá đực cùng bầy, một con nghiêng về PK truyền thống (F2, BT050807), và một con nghiêng về HMPK đối xứng (F2, BT171007A). Mặc dù tôi hy vọng nhiều hơn từ bầy BT171007A, tôi ngạc nhiên khi thấy bầy BT171007 cho ra cá cân đối hơn với bộ vây hứa hẹn. Bầy BT171007A cũng rất đẹp nhưng không có gì đặc sắc và không may, vô số dạng đuôi cực hoa xuất hiện mà chúng đều bị loại bỏ hết (hiển thị bằng dấu gạch chéo). Những con đối xứng hơn được đem lai với anh chị em cùng mẹ blue metallic ở bầy BT010407 cho ra bầy cá có lớp ánh kim nổi bật và bộ vây hứa hẹn (BT271107). Trong ví dụ này, tôi muốn chứng tỏ rằng hoàn toàn có khả năng đạt mục tiêu bằng cách sử dụng những chất liệu sẵn có và qua việc tạo ra hàng loạt lựa chọn.
- Đừng lai tạo cá quá non: những con cá đầu tiên xòe đến 180 độ được lai tạo bởi Guy Delaval. Sau đó, đội lai tạo CHENMASWIL (Laurent Chenot, Rajiv Massilamoni và Jeff Wilson) hoàn thiện chúng thành những con mà ngày nay chúng ta gọi là halfmoon. Trong chương trình lai tạo của mình, họ nhắm đến những con cá mạnh mẽ với khả năng giữ bộ vây và sự thăng bằng trong suốt cuộc đời của mình. Quy trình lựa chọn này trở nên bớt khó khăn hơn khi dòng cá halfmoon ngày càng trở nên phổ biến trên thế giới. Nhiều nhà lai tạo muốn nhanh chóng đạt kết quả và bắt đầu lai tạo cá khi còn rất non mà bỏ qua quy trình lựa chọn này. Điều này dẫn đến kết quả là ngày nay thường xuất hiện những con cá đạt phong độ ở 3-4 tháng tuổi, khi mà chúng chưa đủ sức để giữ bộ vây và thường xuống sức khi hơn 6 tháng tuổi. Tại thời điểm đó, thường người ta không thể lai tạo chúng được nữa. Cá betta có thể sinh sản khi còn rất non. Hàng loạt nhà lai tạo lai cá non ở 2-3 tháng tuổi, nhưng có nên lai tạo cá khi còn non không? Mặc dù cá tăng trưởng trong suốt vòng đời của chúng nhưng chủ yếu ở 5-6 tháng tuổi. Những đặc điểm quan trọng, cả tích cực lẫn tiêu cực, đều không thể hiện rõ ở cá non, mà chỉ xuất hiện một khi cá trưởng thành. Ví dụ như sức mạnh, hình dáng tổng thể, vây quắn, khả năng giữ bộ vây, sự miễn nhiễm và kháng bệnh, đuôi hoa… Vì vậy, nên nhớ rằng khi lai cá non, bạn sẽ gặp rủi ro khi không thể lường hết những đặc điểm không mong muốn xuất hiện ở dòng cá của mình. Một vấn đề quan trọng khác liên quan đến việc lai tạo cá non đó là phong độ của những con cá này cũng đến sớm hơn. Chìa khóa để thay đổi nằm ở người chơi cá nhưng nên nhớ rằng điều này có lẽ chỉ đạt được sau một vài thế hệ.
- Đừng lên kế hoạch quá xa, hãy quan sát: lai tạo những dòng cận huyết thường được dùng để củng cố những đặc điểm nhất định của dòng cá. Một số ví dụ về lai tạo kiểu này chẳng hạn như lai giữa anh chị em cùng bầy, cha x con gái, mẹ x con trai, cháu trai x cháu gái… Ở đây, điều quan trọng là bạn phải nhận thức được rằng không hề có một kế hoạch cố định đảm bảo bạn sẽ luôn thành công. Hầu hết người chơi cá đều có sẵn một kế hoạch trong đầu khi họ bắt đầu lai tạo dòng cá riêng. Trong quá trình thực hiện, hầu hết các nhà lai tạo đều nhận ra rằng một số thứ không diễn ra theo dự định và họ phải đi đường khác để đạt mục tiêu. Sự quan sát ở đây đóng một vai trò quan trọng vì trong mỗi thế hệ bạn đều phải lựa chọn những con cá thể hiện những đặc điểm mà bạn mong muốn làm việc tiếp sau này.
- Hãy tin vào nguồn gốc di truyền: nên nhớ rằng những con cá tham dự triển lãm chưa chắc đã là cá giống chất lượng, và cá giống không nhất thiết phải là cá đạt giải. Kiểu hình không thể hiện hết các đặc điểm về di truyền. Một con cá đẹp có thể chỉ là con xuất sắc nhất trong một bầy cá lớn trong khi kết quả tốt hơn có thể thu được từ con cá có bề ngoài kém hơn nhưng xuất phát từ dòng cá chất lượng nơi mà những đặc điểm quan trọng được củng cố qua nhiều thế hệ. Chúng ta phải luôn nhớ rằng kiểu hình không chỉ được quy định bởi di truyền mà còn bởi các yếu tố môi trường chẳng hạn như nước, nhiệt độ, thức ăn và những thứ khác nữa. Dĩ nhiên, sẽ rất có ích nếu bạn hỏi nhà lai tạo về nguồn gốc di truyền của cá mà bạn mua nhưng không may điều này không phải lúc nào cũng khả thi. Trong những trường hợp như vậy, bạn chỉ còn cách là cứ lai tạo mà thôi.
Hình 3a: HM PK mask xanh dương đực (Dennis Tan, Singapore)
Hình 3b: HMPK mask xanh dương cái (BT290906B)
Nếu chỉ dựa trên tổng thể bất cân đối và cái lưng lồi lõm, con HMPK mask xanh dương này (Hình 3a) không nên dùng làm cá giống. Tôi mua nó trong triển lãm Bettas4all Show lần đầu vào năm 2006 ở Amsterdam, Hà Lan. Mặc dù ở bên kia đại dương, Dennis Tan rất thích thú theo đuổi việc phát triển dòng cá này cùng với tôi trên diễn đàn. Tôi rất vui khi biết anh muốn đem một số cá tham dự triển lãm. Không may, hầu hết cá đều bị chết trong quá trình vận chuyển và đây là con đực duy nhất còn sót lại của dòng cá vì vậy tôi rất muốn lai nó với dòng cá của tôi. Tôi quyết định tin vào nguồn gốc di truyền của chú cá này và lai nó với con HMPK xanh dương cái của mình. Kết quả cho ra một trong số những con cá cái đẹp nhất mà tôi từng lai tạo được (Hình 3b). Con HMPK xanh dương cái này cũng được nhắc đến ở ví dụ 3.
Tất cả chúng ta đều mong muốn đạt được mục tiêu càng nhanh càng tốt nhưng thường phải trải qua rất nhiều thế hệ. Nhiều thế hệ có nghĩa phải mất nhiều năm làm việc và thật nhiều kiên nhẫn, điều vốn chẳng dễ dàng nhưng hoàn toàn xứng đáng. Tôi hy vọng bài viết này sẽ khích lệ người chơi lai tạo cá để phát hiện những gì ẩn giấu bên trong gen của chúng. Sau cùng, tôi xin kết thúc bằng điều quan trọng nhất trong việc lai tạo cá betta:
Chơi vui nhé!
Với lai tuyển chọn (selective breeding), nhà lai tạo tìm cách củng cố những đặc điểm nhất định cho dòng cá của mình. Nhưng làm thế nào mà bạn có thể tạo ra dòng cá của riêng mình? Trong bài này, tôi sẽ cố gắng giải đáp câu hỏi này dựa trên những ý tưởng và kinh nghiệm của cá nhân.
(nguồn Joep van Esch)
Ghi chú: trong các ví dụ 1, 2 và 3, bạn sẽ thấy hàng loạt mã số mà tôi dùng để ký hiệu các bầy cá của mình, chúng làm cho việc kiểm tra nguồn gốc cá được lai tạo trong phòng cá của tôi trở nên dễ dàng hơn. Mã số bầy lai bao gồm: (I) BT (Betta Territory) và (II) thời điểm lai tạo (ngày/tháng/năm). Nhật ký chi tết hơn về những bầy lai này được trình bày trên trang web riêng của tôi ở mục “Spawn-log”.
Mọi người đều có thể mua được cá chất lượng nhưng không phải ai cũng có thể lai tạo được cá chất lượng! Quá trình lai tạo và nuôi dưỡng thế hệ đầu tiên từ cặp cá giống mới mua thường tương đối dễ dàng nhưng rồi người chơi phải đưa ra những quyết định khó khăn trong việc lựa chọn những con cá giống của mình trong tương lai. Bạn phải bắt đầu từ đâu với một hồ đầy cá con? Thông thường, nhà lai tạo thực sự đứng trên mọi người vì họ chí ít phải có khả năng duy trì và cải thiện chất lượng dòng cá mà họ khởi đầu. Cải thiện dòng cá thường đồng nghĩa với việc lai xa với dòng cá khác để thêm vào những đặc điểm mà bạn mong muốn củng cố cho những thế hệ về sau. Đấy là lúc mà người ta thực sự tạo ra dòng cá độc đáo của riêng mình. Nhưng làm thế nào mà bạn có thể tạo ra dòng cá của riêng mình một cách thành công? Câu trả lời không đến một cách dễ dàng vì có vô số cách thức để đạt được mục tiêu. Mỗi nhà lai tạo phải tự tìm ra PHƯƠNG PHÁP phù hợp với mình nhất. Lai tạo dòng cá của riêng mình thực sự không là gì khác ngoài trò xếp hình mà trong đó bạn phải kết hợp những mảnh thích hợp lại với nhau sao cho càng gần với mục tiêu càng tốt.
Dựa trên kinh nghiệm cá nhân, tôi xin tóm tắt một số điểm quan trọng mà chúng có thể giúp ích cho bạn trong quá trình phát triển dòng cá betta của riêng mình:
- Tập trung: khi bạn bắt đầu làm việc với dòng cá riêng, điều quan trọng là phải luôn nhớ rằng thuật ngữ “dòng cá” không có nghĩa là chỉ lai tạo một bầy mà là một chương trình lai tạo phức tạp, trong đó những cá thể có quan hệ cận huyết được lai với nhau để củng cố những đặc điểm mong muốn nhất định. Điều này có nghĩa rằng bạn cần rất nhiều hồ và chai lọ để duy trì một dòng cá khỏe mạnh. Với vô số lựa chọn về các biến thể màu sắc và dạng vây trong thế giới betta, giữ tập trung luôn là điều không dễ dàng chút nào. Những người mới thường không lường hết được thời gian phải bỏ ra để lai tạo và duy trì một dòng cá betta chất lượng. Trong niềm say mê, họ dễ bị cuốn hút vào việc mua hàng loạt biến thể màu sắc và dạng vây khác nhau để làm cá giống. Cùng với thời gian, khi họ nhận ra rằng họ không có không gian và thời gian để nuôi dưỡng tất cả cá non thì đã quá muộn rồi. Bởi vì người mới thường bị cuốn hút vào quá nhiều việc, họ sẽ không có thời gian để chăm sóc cá một cách thích hợp. Điều này sẽ tác động một cách tiêu cực đến sự tăng trưởng và sức khỏe của cá. Cá bệnh cùng với những kết quả đáng thất vọng thường là nguyên nhân khiến cho nhiều nhà lai tạo tiềm năng rời bỏ cuộc chơi. Do đó, về lâu dài, bạn tốt nhất nên giữ tập trung. Về màu sắc, một giải pháp tốt để giữ nhiều dòng cá chỉ với một số lượng cá giống nhất định, đó là làm việc trên những biến thể màu sắc mà chúng dễ kết hợp với nhau. Chẳng hạn như giữa các màu đỏ, cam và vàng, hay giữa các màu ánh kim (xanh ngọc, xanh thép và xanh dương) kết hợp với black melano, black lace và/hay metallic. Vài ví dụ khác nữa, chẳng hạn halfmoon, đuôi kép và đuôi tưa có thể kết hợp với cả dòng betta đuôi ngắn lẫn đuôi dài.
- Tuyển chọn gắt gao: số lượng một bầy cá thường từ vài con cho đến vài trăm con. Trong số đó bạn chỉ có thể tìm thấy vài con mang những đặc điểm mà bạn mong muốn. Việc tuyển chọn hoàn toàn không dễ dàng. Một số dòng cá thể hiện phẩm chất ngay từ khi còn nhỏ trong khi những dòng khác cần nhiều thời gian hơn để phát triển. Nên nhớ rằng lai xa cũng có thể ảnh hưởng đến sự phát triển của dòng cá nhất định. Qua quá trình làm việc với dòng cá của mình, bạn luyện được cách phát hiện không chỉ ưu điểm mà cả khuyết điểm. Chẳng hạn, dòng cá với đặc điểm mong muốn rất dễ phát hiện từ khi còn non là vây lưng to (Hình 1), bên cạnh những đặc điểm không mong muốn khác như đuôi cực hoa (Hình 2) và vẹo xương sống. Bằng việc tuyển chọn từ 4 đến 8 con mang những đặc điểm mong muốn từ mỗi bầy, bạn sẽ tự thúc ép mình chỉ giữ lại những con cá hàng đầu để lai tiếp. Với những dòng lai cận huyết sau này, khi mà các đặc điểm ngày càng được củng cố, việc tuyển chọn càng trở nên khó khăn hơn. Đồng thời, bạn sẽ nhận thấy một khi dòng cá được cải thiện, mục tiêu của bạn cũng sẽ được điều chỉnh lại, thậm chí còn với tiêu chuẩn cao hơn. Việc tuyển chọn gắt gao không chỉ gia tăng khả năng mà những đặc điểm mong muốn nhất định được củng cố trong dòng cá, mà còn có nghĩa bạn không phải giữ những cá thể mà bạn sẽ không dùng cho kế hoạch lai tạo sau này.
Hình 1: Cá đực non với vây lưng to (7 tuần tuổi)
Hình 2: Cá đuôi hoa copper/gold (6 tuần tuổi)
- Làm việc với cá của mình: như lưu ý ở trên, việc mua cá mới rất dễ dàng nhưng nhà lai tạo sẽ cảm thấy thích thú hơn với những con cá mà mình tự lai tạo được. Làm việc với cá của chính mình cũng có một điểm thuận lợi rất lớn vì bạn biết rõ về tiềm năng di truyền của chúng. Thường bạn không biết gì về nguồn gốc di truyền của cá mới mua về. Nguồn gốc di truyền của một cá thể hay dòng cá nhất định trên thực tế rất khó xác định bởi vì trao đổi thông tin khó khăn giữa nhà lai tạo/người bán hoặc nhà lai tạo không lưu giữ hồ sơ về dòng cá của mình. Một số đặc điểm dễ dàng được phát hiện thông qua kiểu hình của cá nhưng bên trong có thể ẩn giấu rất nhiều đặc điểm khác. Đôi khi, phải qua nhiều thế hệ mới có thể phát hiện hết những đặc điểm ẩn dấu bên trong một dòng cá nhất định.
Ví dụ 1: trình bày cách mà tôi bắt đầu lai tạo dòng metallic của riêng mình. Vào năm 2004, tôi mua một cặp copper HM (Siamimbellis, Thái Lan) mà tôi lai được một con copper HM đực rất đẹp ở thế hệ F1 (BT240404). Con copper HM đực cũng được lai với một con blue metallic cái (Magicbetta, Bỉ) mà nó vốn xuất phát từ bầy F1 của cặp HM xanh lục (Bluebetta, Thái Lan). Trước tiên, con blue metallic cái của bầy này (BT040904) được lai với con copper HM đực (BT240404) cho ra một con platinum/pastel PK truyền thống (BT220105A). Kế đó, một con platinum cái cùng bầy (BT040904) được lai với một con HMPK cẩm thạch xanh đực (Ploybettas, Thái Lan) cho ra một con cá cái với vây lưng to (BT200205). Sau cùng, vào tháng 5 năm 2005, tôi đem lai con platinum/pastel PK truyền thống đực (BT220105A) với con blue metallic cái (BT210505), và con HMPK chất lượng đầu tiên ra đời (BT210505)!
- Tạo ra hàng loạt lựa chọn: để đạt được mục tiêu, về dạng vây hay màu sắc, bạn thường phải làm việc trong vài năm. Bạn sẽ thấy rằng không phải bầy nào cũng mang lại kết quả như ý. Dĩ nhiên, cách dễ nhất để cải thiện dòng cá của mình là mua cá mới nhưng bạn sẽ nhận ra điều đó không phải luôn cần thiết. Chỉ với một vài cá thể, bạn vẫn có thể tạo ra hàng loạt lựa chọn cho phép bạn cải thiện những dòng cá của mình trong ít nhất một năm mà không phải mua cá từ bên ngoài. Ví dụ 1 và 2 ở dưới, và cả ví dụ 3 ở bài này, trưng bày những con cá được lai tạo ngay tại phòng cá của tôi bằng cách sử dụng nguồn giống sẵn có và tạo ra hoàng loạt lựa chọn trong thời gian khoảng một năm.
Ví dụ 2: trình bày cách mà tôi bắt đầu lai tạo dòng HMPK đỏ của riêng mình. Vào năm 2007, tôi mua một con HM đực (Siamimbellis, Thái Lan) mà tôi lai nó với một con PK truyền thống cái (lai tạo bởi Daniella Vereeken, Bỉ). Bầy F1 (BT060507) có màu rất đậm với bộ vây nửa delta, nửa đuôi voan. Trước khi lựa chọn cá giống, bầy này sinh sản nhiều lần ở 2.5 tháng tuổi. Thế hệ F2 (BTXX0707) xuất hiện một vài con PK đực với vây hậu môn cực dài nhưng vây lưng và đuôi rất đẹp. Một trong những con đực đời F2 này được lai với cá cái cùng bầy để cho ra thế hệ F3 (BT030408). Cũng con đực đời F2 này được lai với PK cái xuất phát từ cặp HMPK (Satornbetta, Thái Lan) để tạo ra dòng có quan hệ cận huyết (BT100208).
- Sử dụng chất liệu sẵn có: không nhất thiết phải mua cá mà bạn mong muốn để đạt mục tiêu lai tạo. Nên nhớ rằng có nhiều cách dễ hơn để đạt mục tiêu. Bạn hoàn toàn có khả năng đạt mục tiêu bằng những con cá chỉ mang một vài trong số những đặc điểm mong muốn. Đôi khi, bạn phải chấp nhận lùi một bước để có thể đạt mục tiêu về lâu dài. Điều này có thể mất thời gian hơn nhưng sự thỏa mãn sẽ lớn hơn khi bạn đạt được mục tiêu sau cùng.
Ví dụ 3: trình bày chi tiết cách mà tôi bắt đầu lai tạo dòng metallic HMPK nền sẫm của riêng mình. Vào năm 2007, tôi muốn sử dụng gen “dragon” để cải thiện lớp ánh kim cho dòng cá của mình. Dĩ nhiên, tôi ưu tiên thử nghiệm dòng HMPK dragon nền sẫm nhưng vì tôi không thể mua được cá giống nên phải dùng cách khác. Tại triển lãm ở Hannover, Đức tôi mua một con PK truyền thống rồng vàng đực (Dong, Thái Lan) rồi đem lai với một con silver copper HMPK (Banleangbettas, Thái Lan). Con silver copper HMPK (Banleangbettas, Thái Lan) cũng được đem lai với con royal blue HMPK cái (BT290906B) từ dòng cá của tôi. Bầy BT170307 là cá nhị sắc copper/red đồng hợp tử với lớp ánh kim cực dày. Dạng vây của chúng đa dạng từ PK truyền thống cho đến HMPK đối xứng. Tôi quyết định lai cá cái từ bầy này với hai con cá đực cùng bầy, một con nghiêng về PK truyền thống (F2, BT050807), và một con nghiêng về HMPK đối xứng (F2, BT171007A). Mặc dù tôi hy vọng nhiều hơn từ bầy BT171007A, tôi ngạc nhiên khi thấy bầy BT171007 cho ra cá cân đối hơn với bộ vây hứa hẹn. Bầy BT171007A cũng rất đẹp nhưng không có gì đặc sắc và không may, vô số dạng đuôi cực hoa xuất hiện mà chúng đều bị loại bỏ hết (hiển thị bằng dấu gạch chéo). Những con đối xứng hơn được đem lai với anh chị em cùng mẹ blue metallic ở bầy BT010407 cho ra bầy cá có lớp ánh kim nổi bật và bộ vây hứa hẹn (BT271107). Trong ví dụ này, tôi muốn chứng tỏ rằng hoàn toàn có khả năng đạt mục tiêu bằng cách sử dụng những chất liệu sẵn có và qua việc tạo ra hàng loạt lựa chọn.
- Đừng lai tạo cá quá non: những con cá đầu tiên xòe đến 180 độ được lai tạo bởi Guy Delaval. Sau đó, đội lai tạo CHENMASWIL (Laurent Chenot, Rajiv Massilamoni và Jeff Wilson) hoàn thiện chúng thành những con mà ngày nay chúng ta gọi là halfmoon. Trong chương trình lai tạo của mình, họ nhắm đến những con cá mạnh mẽ với khả năng giữ bộ vây và sự thăng bằng trong suốt cuộc đời của mình. Quy trình lựa chọn này trở nên bớt khó khăn hơn khi dòng cá halfmoon ngày càng trở nên phổ biến trên thế giới. Nhiều nhà lai tạo muốn nhanh chóng đạt kết quả và bắt đầu lai tạo cá khi còn rất non mà bỏ qua quy trình lựa chọn này. Điều này dẫn đến kết quả là ngày nay thường xuất hiện những con cá đạt phong độ ở 3-4 tháng tuổi, khi mà chúng chưa đủ sức để giữ bộ vây và thường xuống sức khi hơn 6 tháng tuổi. Tại thời điểm đó, thường người ta không thể lai tạo chúng được nữa. Cá betta có thể sinh sản khi còn rất non. Hàng loạt nhà lai tạo lai cá non ở 2-3 tháng tuổi, nhưng có nên lai tạo cá khi còn non không? Mặc dù cá tăng trưởng trong suốt vòng đời của chúng nhưng chủ yếu ở 5-6 tháng tuổi. Những đặc điểm quan trọng, cả tích cực lẫn tiêu cực, đều không thể hiện rõ ở cá non, mà chỉ xuất hiện một khi cá trưởng thành. Ví dụ như sức mạnh, hình dáng tổng thể, vây quắn, khả năng giữ bộ vây, sự miễn nhiễm và kháng bệnh, đuôi hoa… Vì vậy, nên nhớ rằng khi lai cá non, bạn sẽ gặp rủi ro khi không thể lường hết những đặc điểm không mong muốn xuất hiện ở dòng cá của mình. Một vấn đề quan trọng khác liên quan đến việc lai tạo cá non đó là phong độ của những con cá này cũng đến sớm hơn. Chìa khóa để thay đổi nằm ở người chơi cá nhưng nên nhớ rằng điều này có lẽ chỉ đạt được sau một vài thế hệ.
- Đừng lên kế hoạch quá xa, hãy quan sát: lai tạo những dòng cận huyết thường được dùng để củng cố những đặc điểm nhất định của dòng cá. Một số ví dụ về lai tạo kiểu này chẳng hạn như lai giữa anh chị em cùng bầy, cha x con gái, mẹ x con trai, cháu trai x cháu gái… Ở đây, điều quan trọng là bạn phải nhận thức được rằng không hề có một kế hoạch cố định đảm bảo bạn sẽ luôn thành công. Hầu hết người chơi cá đều có sẵn một kế hoạch trong đầu khi họ bắt đầu lai tạo dòng cá riêng. Trong quá trình thực hiện, hầu hết các nhà lai tạo đều nhận ra rằng một số thứ không diễn ra theo dự định và họ phải đi đường khác để đạt mục tiêu. Sự quan sát ở đây đóng một vai trò quan trọng vì trong mỗi thế hệ bạn đều phải lựa chọn những con cá thể hiện những đặc điểm mà bạn mong muốn làm việc tiếp sau này.
- Hãy tin vào nguồn gốc di truyền: nên nhớ rằng những con cá tham dự triển lãm chưa chắc đã là cá giống chất lượng, và cá giống không nhất thiết phải là cá đạt giải. Kiểu hình không thể hiện hết các đặc điểm về di truyền. Một con cá đẹp có thể chỉ là con xuất sắc nhất trong một bầy cá lớn trong khi kết quả tốt hơn có thể thu được từ con cá có bề ngoài kém hơn nhưng xuất phát từ dòng cá chất lượng nơi mà những đặc điểm quan trọng được củng cố qua nhiều thế hệ. Chúng ta phải luôn nhớ rằng kiểu hình không chỉ được quy định bởi di truyền mà còn bởi các yếu tố môi trường chẳng hạn như nước, nhiệt độ, thức ăn và những thứ khác nữa. Dĩ nhiên, sẽ rất có ích nếu bạn hỏi nhà lai tạo về nguồn gốc di truyền của cá mà bạn mua nhưng không may điều này không phải lúc nào cũng khả thi. Trong những trường hợp như vậy, bạn chỉ còn cách là cứ lai tạo mà thôi.
Hình 3a: HM PK mask xanh dương đực (Dennis Tan, Singapore)
Hình 3b: HMPK mask xanh dương cái (BT290906B)
Nếu chỉ dựa trên tổng thể bất cân đối và cái lưng lồi lõm, con HMPK mask xanh dương này (Hình 3a) không nên dùng làm cá giống. Tôi mua nó trong triển lãm Bettas4all Show lần đầu vào năm 2006 ở Amsterdam, Hà Lan. Mặc dù ở bên kia đại dương, Dennis Tan rất thích thú theo đuổi việc phát triển dòng cá này cùng với tôi trên diễn đàn. Tôi rất vui khi biết anh muốn đem một số cá tham dự triển lãm. Không may, hầu hết cá đều bị chết trong quá trình vận chuyển và đây là con đực duy nhất còn sót lại của dòng cá vì vậy tôi rất muốn lai nó với dòng cá của tôi. Tôi quyết định tin vào nguồn gốc di truyền của chú cá này và lai nó với con HMPK xanh dương cái của mình. Kết quả cho ra một trong số những con cá cái đẹp nhất mà tôi từng lai tạo được (Hình 3b). Con HMPK xanh dương cái này cũng được nhắc đến ở ví dụ 3.
Tất cả chúng ta đều mong muốn đạt được mục tiêu càng nhanh càng tốt nhưng thường phải trải qua rất nhiều thế hệ. Nhiều thế hệ có nghĩa phải mất nhiều năm làm việc và thật nhiều kiên nhẫn, điều vốn chẳng dễ dàng nhưng hoàn toàn xứng đáng. Tôi hy vọng bài viết này sẽ khích lệ người chơi lai tạo cá để phát hiện những gì ẩn giấu bên trong gen của chúng. Sau cùng, tôi xin kết thúc bằng điều quan trọng nhất trong việc lai tạo cá betta:
Chơi vui nhé!
chào cả nhà ... lính mới cần học hỏi
